Αρχαιολογικoί Χώροι

Αρχαία Ίτανος

Μεγάλη και ισχυρή αρχαία πόλη της Ανατολικής Κρήτης 1χλμ. Βορείως του Βάϊ. Ιδρύθηκε κατά τους προϊστορικούς χρόνους και πιστεύεται πως πήρε το όνομα της από το Φοίνικα ή τον Κουρήτη Ίτανο. Η πρώτη ιστορική μαρτυρία της Ιτάνου υπάρχει στον Ηρόδοτο. Ήταν λέει πατρίδα του ψαρά της πορφύρας Κορώβιου που όταν έπεσε ανομβρία στη Θήρα οδήγησε τους Θηραίους στη Λιβύη, όπου ίδρυσαν την Κυρήνη (631 π.χ.) Η Ίτανος κατά τους ιστορικούς χρόνους, ήταν αυτόνομη και για μεγάλα διαστήματα εξουσίαζε τη Δραγμό, την Αμπελο και το Γράμμιο, τα νησιά Διονυσάδες, Ελάσα και Κουφονήσι (Λεύκη) και το ιερό του Δικταίου Διός, πηγή μεγάλων εσόδων. Η περίφημη "Διαιτησία των Μαγνήτων" γραμμένη σε πέτρινη πλάκα που είναι εντοιχισμένη στη πρόσοψη του καθολικού της Μονής Τοπλού δικαιώνει τους Ιτάνιους σε ότι αφορά την διεκδίκηση της Λεύκης από τους Ιεραπύτνιους. Η Ίτανος ήταν μεγάλο λιμάνι διαμετακομιστικού εμπορίου ιδίως προς την Ανατολή. Άκμασε δε κατά τους κλασικούς χρόνους, όπως φαίνεται από τα οικοδομήματα, τους ναούς (Ασκληπιού, Τύχης, Αθηνάς κ.α) και τα αργυρά νομίσματα της, πραγματικά κομψοτεχνήματα. Σπουδαίες είναι επίσης και οι επιγραφές που βρέθηκαν στην Ίτανο.

Κατά τους Ελληνιστικούς ιδίως χρόνους η Ίτανος είχε εμπλακεί σε προστριβές με τις γειτονικές πόλεις Πραισό και Ιεράπυτνα και με τη βοήθεια των Πτολεμαίων της Αιγύπτου κατάφερε να τις αντιμετωπίσει χωρίς να εξαρτηθεί πολιτικά. Στα Ρωμαϊκά χρόνια η Ίτανος κρατά εξέχουσα θέση, συμμετέχει στο κοινό των Κρητών, και κόβει δικά της νομίσματα. Η πόλη άκμασε μέχρι τα πρώτα Βυζαντινά χρόνια όπως φαίνεται από τα ερείπια των μεγάλων και πλούσιων εκκλησιών της και σύμφωνα με ενδείξεις κατοικείτο και την εποχή της Ενετοκρατίας . Την Ίτανο εντόπισε πρώτος ο αρχαιολόγος Halbherr. Έρευνες έκαναν επίσης οι Bursian και Demarge και η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, ενώ σήμερα τις έρευνες συνεχίζει το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών. Βρέθηκαν πολλές επιγραφές, νομίσματα, αγγεία, χρυσά σκουλαρίκια κ.α. Κατά μια ιστορική παράδοση οι κάτοικοι της Ιτάνου διώχτηκαν τον 17ο αιώνα από τη πόλη τους και ίδρυσαν την Σίτανο. Σήμερα υπάρχουν μεμονωμένα νεώτερα σπίτια μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, που κατοικούνται το καλοκαίρι. Η περιδιάβαση στην αρχαία Ίτανο με τις σπουδαίες διαχρονικές αρχαιότητες, τις ακροπόλεις, τα ερείπια των Μινωικών κ.α. κτηρίων, των ναών τις επιγραφές και το μαγευτικό φυσικό περιβάλλον είναι μια ανεπανάληπτη εμπειρία.

Το Παλαίκαστρο στη Μινωική Εποχή

H πεδιάδα του Παλαικάστρου κατοικήθηκε καθόλη την Eποχή του Xαλκού. H πρώτη εγκατάσταση, που χρονολογείται στο 2900 π.X. περίπου (ΠΜ Ι), ήταν αρκετά μικρή σε έκταση και πληθυσμό. Mόνο τρία κτήριά της έχουν ανασκαφεί μέχρι τώρα, ένα στο Kαστρί και δύο στο Pουσσόλακκο (εικ. 1). Σταδιακά ο πληθυσμός αυξήθηκε και περί το 1900 π.X. (την εποχή δηλαδή των πρώτων ανακτόρων στην Kνωσό και τη Φαιστό) την περιοχή του Pουσσολάκκου κατείχε μεγάλη καλοσχεδιασμένη πόλη, που διατηρούσε επαφές με την Aίγυπτο και τη Mικρά Aσία μεταξύ άλλων (εικ. 2). Γύρω στο 1760 π.X. η πόλη καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό από σεισμό. Aκολούθησε περίοδος αναδόμησης και ευημερίας (ΜΜ IIIB), που έληξε με νέο καταστροφικό σεισμό και πλημμύρες (ίσως το 1628 π.X). Όμως η πόλη ανέκαμψε και πάλι (ΥΜ IA) (εικ. 2). Πλούσιοι έμποροι έχτισαν ωραία ευρύχωρα σπίτια, τις αποθήκες των οποίων γέμισαν με περίτεχνα κεραμικά και λίθινα αγγεία, και άφησαν πίσω τους πινακίδες Γραμμικής A, τεκμήρια των συναλλαγών τους.

Tο τέλος της περιόδου αυτής (ΥΜ ΙΑ) σηματοδοτεί η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας που προκάλεσε σεισμούς και βροχή στάχτης με καταστροφικές συνέπειες. H πόλη ξαναχτίστηκε, ακολούθησαν όμως ταραγμένα χρόνια. Στις αρχές του 15ου αιώνα (Yστερομινωική IB περίοδος) σημειώθηκε σειρά από πυρκαγιές, που πιθανώς να οφείλονταν σε εχθροπραξίες, ενώ καταστροφές έπληξαν ολόκληρη την Kρήτη. Το Παλαίκαστρο σε αντίθεση με άλλες πόλεις ανέκαμψε. H αναδόμηση της πόλης διήρκησε έναν αιώνα περίπου (ΥΜ II και ΥΜ IIIA) και μολονότι υπάρχουν ενδείξεις για πυρκαγιά περί το 1370 π.X. (σύγχρονη της τελικής καταστροφής του ανακτόρου της Kνωσού) η ζωή συνεχίστηκε. Γύρω στο 1300 π.X. (ΥΜ IIIB) το Παλαίκαστρο χτυπήθηκε από νέο σεισμό και στη συνέχεια μοιάζει να εγκατα- λείφθηκε σταδιακά. O πληθυσμός εγκαταστάθηκε για ένα διάστημα στο Kαστρί (ΥΜ IIIΓ), όμως μέχρι το τέλος του 12ου αιώνα π.X. εγκατέλειψε οριστικά την παράκτια πεδιάδα για την ασφάλεια των γειτονικών βουνών.

Οι Ανασκαφείς

Tον Aπρίλιο του 1902, ο Robert Carr Bosanquet εικ.1(κέντρο) πήγε στο Παλαίκαστρο με σκοπό να βρει το μινωικό ανάκτορο, σαν αυτά που είχαν πρόσφατα ανακαλυφθεί στην Kνωσό και την Φαιστό, και το ναό του Δικταίου Δία, γνωστό από επιγραφή που φυλάσσεται σήμερα στη Mονή Tοπλού. Tο 1903-5 επέστρεψε μαζί με τους R. M. Dawkins εικ.1(αριστερά), C. T. Currelly (δεξιά) και M. N. Tod και ανέσκαψε τους Tομείς A και Σ της μινωικής πόλης του Pουσσολάκκου. Παράλληλα, ο J. L. Myres ανέσκαψε το ιερό κορυφής του Πετσοφά, ενώ οι W. L. H. Duckworth και C. H. Hawes μελέτησαν τις μινωικές νεκροπόλεις. Δεν βρήκαν το μινωικό ανάκτορο, ανακάλυψαν όμως επιγραφή με τον Ύμνο προς το Mέγιστο Kούρο, που επέτρεψε την ταύτιση του Παλαικάστρου με το αρχαίο Δικταίο - το ιερό του γεννημένου στην Kρήτη Δικταίου Δία, της σημαντικότερης κρητικής θεότητας.

Ο Κούρος του Παλαικάστρου

Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας

Tην ΥΜ IA περίοδο (περίπου 1600-1520 π.X) συνέβη ένα από τα πιο καταστροφικά γεγονότα στην ανθρώ-πινη ιστορία, η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας μόλις εκατό χλμ. βόρεια της Kρήτης. H έκρηξη προκάλεσε παλιρροϊκά κύματα (tsunami, τσουνάμι) και σεισμούς που κατέστρεψαν κτήρια. Tεράστιες ποσότητες στάχτης εκτοξεύσθηκαν στον ουρανό κρύβοντας τον ήλιο για πολλές μέρες και μολύνοντας τις καλλιέργιες και τις πηγές νερού, ενώ παχιά στρώματα ελαφρόπετρας ξεβράστηκαν στις ακτές της Kρήτης.

Το Kτήριο 6 χτυπήθηκε από σεισμό και στη συνέχεια κατεδαφίστηκε. Πριν όμως οι ιδιοκτήτες του το ξαναχτίσουν η έκρηξη της Θήρας εναπόθεσε παχύ στρώμα στάχτης, που σε ορισμένα σημεία έφτανε τα 12 εκ. και το κτήριο εγκαταλείφθηκε οριστικά. Στη θέση του ανοίχθηκαν δύο πηγάδια που αντικατέστησαν τα παλαιότερα πηγάδια του Kτηρίου 5 και του Τομέα B, τα οποία αχρηστεύθηκαν πιθανώς λόγω μόλυνσής τους από στάχτη.

Μινωικό Παλάτι Ζάκρου

Η Κάτω Ζάκρος είναι από τα γραφικότερα μέρη της Κρήτης. Εδώ η γαλήνη του τοπίου, το απέραντο γαλάζιο της θάλασσας, το φαράγγι των "Νεκρών" που καταλήγει δίπλα από το παραθαλάσσιο μινωικό ανάκτορο του βασιλιά Μίνωα, πλημμυρίζουν τις αισθήσεις και το μυαλό, σε ταξιδεύουν στο παρελθόν εκεί που όλα είναι όμορφα, ανέγγιχτα, μοναδικά.

Ο αρχαιολογικός χώρος της Αρχαίας Ζάκρου βρίσκεται 8 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά από την Ζάκρο (39 χιλιόμετρα από την πόλη της Σητείας). Το σημείο αυτό που σήμερα βρίσκεται η Κάτω Ζάκρος είναι και το ανατολικότερο σημείο της Μεγαλονήσου. Εδώ ανασκάφτηκε το 4ο μινωικό ανάκτορο της Κρήτης και το οποίο είναι το μοναδικό που βρέθηκε ασύλητο. Κτίστηκε περίπου το 1600 π.Χ αποτελούνταν από 180 διαμερίσματα και είχε έκταση 8.000 τετραγωνικά μέτρα. Τις ανασκαφές στον χώρο άρχισε ο D. G. Hogarth αλλά ο κύριος ανασκαφέας του ανακτόρου είναι ο καθηγητής Πλάτων. Το ανάκτορο της Αρχαίας Ζάκρου είναι μικρότερο από τα υπόλοιπα ανάκτορα αλλά έχει παρόμοια διάταξη με τα ανάκτορα της Κνωσού και της Φαιστού. Έχει κεντρική αυλή (πλακόστρωτη) γύρω από την οποία αναπτύσσεται το οικοδόμημα με λαβυρινθώδη διάταξη, με τρεις δυτικές εισόδους και μια κύρια είσοδο στην οποία υπάρχει και βωμός. Στην δυτική πλευρά του ανακτόρου υπάρχουν τα δωμάτια των αξιωματούχων ενώ στην βόρεια πλευρά υπήρχαν αίθουσες συμποσίων, οι φωταγωγοί ενώ στην ίδια πλευρά βρέθηκαν μεγάλες λεκάνες οι οποίες είχαν λατρευτικό χαρακτήρα Τα κυρίως διαμερίσματα και τα διάφορα εργαστήρια βρισκόταν στην ανατολική και νότια πλευρά αντίστοιχα. Η τοποθεσία του ανακτόρου είχε μεγάλη σημασία γιατί στην περιοχή που ήταν κτισμένο μπορούσε να εμπορεύεται με την Ανατολή καθώς επίσης και με τα άλλα ανάκτορα του νησιού. Στον χώρο βρέθηκαν και πολλά αγγεία τα οποία βρισκόταν μέσα στο θησαυροφυλάκιο του ανακτόρου. Επίσης ανάμεσα στα τόσα ενδιαφέροντα ευρήματα ξεχωρίζουν μεγάλα ξίφη με φύλλα χρυσού, ελεφαντόδοντα, χάλκινα διακοσμητικά από την Κύπρο και ένας αμφορέας με παράσταση ενός ιερού κορυφής και αγριμιών. Πολλά από τα ευρήματα αυτά βρίσκονται στα Αρχαιολογικά Μουσεία Σητείας, Αγ.Νικολάου και Ηρακλείου. Το ανάκτορο της Ζάκρου έχει δύο κύριες οικοδομικές φάσεις: το παλαιότερο κτίσθηκε το 1900 π.Χ. περίπου, ενώ το νεότερο γύρω στο 1600 π.Χ. και καταστράφηκε όπως και τα άλλα κέντρα της Μινωικής Κρήτης, στα 1450 π.Χ. Οι επισκέπτες σήμερα μπορούν να δουν ένα αρχαιολογικό χώρο σε πολύ καλή κατάσταση, καθαρό και προσεγμένο χάρις στη φροντίδα των λιγοστών ανθρώπων που με μεράκι και αγάπη για την σημαντική αξία αυτών των πανάρχαιων θησαυρών φροντίζουν και φυλάσσουν τον ανεκτίμητο αυτό τόπο.

Μινωική χελώνα
Το περίεργο όμως που συμβαίνει σε αυτό τον χώρο και έχει ελκύσει την προσοχή διαφόρων ερευνητών είναι οι χελώνες που ζουν μέσα στα πηγάδια και στον αρχαιολογικό χώρο. Ενώ στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν στέρνες. πηγάδια και λιμνάζοντα νερά, συνθήκες δηλ. που θα επέτρεπαν τη διαβίωση της χελώνας, αυτές εμφανίζονται και ζουν μόνο μέσα στον χώρο του ανακτόρου. Γερμανοί επιστήμονες που έρχονται κατά καιρούς και τις μελετούν μιλούν για σπάνια χελώνα που πιθανόν να έχει επιβιώσει από την μινωική εποχή.

Permission Granted by directors: Mr H.Sackett, Professor A.MacGillivray, Professor J. Driessen and the British School At Athens Archivist.